Chính sách hướng về phía Tây và Nam của Vua Lê và chúa Nguyễn, nhất là thời các chúa Nguyễn, vùng đất An Khê đã trở thành khu vực tụ cư mới của những lớp người Kinh (Việt) di cư từ các tỉnh duyên hải miền Trung lên. Tuy vậy, đây vẫn là vùng đất mà cư dân tại chỗ vẫn còn chiếm đa số, lúc này người Việt mới là dân tộc thiểu số ở nơi đây, thiết lập quyền lực tại nơi mà các dân tộc khác chiếm đa số trong khi người Việt chiếm thiểu số không phải là điều dễ thực hiện. Nhà Nguyễn phải tính nhiều yếu tố về dân tộc, vùng đất, phong tục tập quán…làm sao vừa khai thác được thế mạnh vùng đất này đồng thời vừa tạo nên mối quan hệ thân thiện với cư dân tại chổ nơi đây.

Trên thực tế, chúa Nguyễn không phải lúc nào cũng giữ được thế cân bằng giữa lợi ích các bên. Người Việt sinh sống ở An Khê cùng với chính sách của nhà nước đã xóa bỏ thành kiến giữa cư dân Việt và cư dân tại chỗ. Từ đó mối quan hệ, trao đổi, buôn bán giữa người Việt với người Thượng, miền núi với đồng bằng dần được mở rộng.
Nhóm cư dân người Việt lên Tây Nguyên định cư đầu tiên là ở ấp Tây Sơn Nhất (thị xã An Khê ngày nay) và ấp Tây Sơn Nhì (Xã Cửu An ngày nay). Trong các thế kỷ XVII đến nửa đầu thế kỷ XIX việc buôn bán giữa người Việt với cư dân Bahnar ở khu vực An Khê đã hình thành. Trong thời gian này người Việt trao đổi với người Bahnar chủ yếu là chiêng, ché, cá khô, muối…Đồng thời người Việt khu vực An Khê tích cực quan hệ mua bán với cư dân ở vùng đồng bằng mà chủ yếu là Bình Định qua đèo Mang và 3 đường mòn vượt đèo Dốc Dán (Ván), đèo Hố Thị và đèo Vạn Tuế  để vào chợ Trạm Gò (Cửu An) và An Lũy (An Khê).

Tái hiện Hội hát Cầu Huê Vùng An Khê năm 2017 (tại gò chợ hiện nay)

Phương thức vận chuyển hàng hóa chủ yếu là gùi, gánh hoặc dùng ngựa thồ hàng hóa qua lại. Sản phẩm trao đổi, mua bán thường là người Việt mang những đồ vật cần thiết, phổ biến cho cuộc sống ở đồng bằng lên trao đổi với các sản vật ở vùng đất Tây Nguyên. Các thương gia người Việt thường “mang muối, mắm, cá khô, đồ sắt, nồi đồng, hoa xuyến, các đồ lặt vặt đến đất người man đổi lấy hàng hóa thóc, gạo, gà, trâu, gai, sáp, mây, gió, vải man, màn man thuê voi chở về”[2].
Việc phát triển buôn bán, huy động nguồn lợi lâm, thổ sản cần phải có những con đường thông thương giữa vùng Cao Nguyên với đồng bằng và hình thành trung tâm buôn bán. An Khê là một trong số đó “có lẽ chỉ có vùng An Khê, cái nôi của phong trào Tây Sơn, là có thể sánh được với Cam Lộ[3], “vị trí thương mại quan trọng của nó đối với mối quan hệ của vùng này với những người Bahnar, Jơrai, Cheoreo và các dân tộc khác ở vùng Quy Nhơn” hay “Cánh đồng An Khê là trung tâm kinh tế lớn trong nhiều thế kỷ, các bộ tộc Bana, Jarai… mang các thứ lâm thổ sản xuống trao đổi với hàng hóa của người Kinh ngược lên”[4].

Trung tâm An Khê là An Lũy nơi trao đổi buôn bán nhộn nhịp của các cư dân trong vùng. Người dân An Lũy bên cạnh nghề làm ruộng là chính, đã sớm phát triển nghề buôn bán. An Lũy trở thành làng giàu có, nhờ phát triển nghề buôn bán, đổi chác với đồng bào Thượng.
 Với sự phát triển của quan hệ thương mại, mối quan hệ giữa người Việt với các cư dân tại chỗ nơi đây ngày một gần gũi. Trong một thời kỳ nhất định, chính sách của chúa Nguyễn chú trọng đến tổ chức sản xuất, ổn định đời sống nhất là từ năm 1750 khi Nguyễn Cư Trinh làm tuần phủ Quảng Ngãi. Ông đã thay mặt chúa Nguyễn sắp xếp, ổn định đời sống cho đồng bào. Tuy vậy, những vị quan biết chăm lo đến nhân dân và đồng bào các dân tộc thiểu số nơi đây không nhiều, đa phần quan lại lợi dụng chức quyền vơ vét của cải, tài nguyên của nhân dân.

Đến cuối thế kỷ XVIII, lợi dụng tình hình đó và với trí tuệ và tài năng của mình, ba anh em Tây Sơn đã triển khai nhiều hoạt động tích cực, thúc đẩy quá trình tiếp xúc, giao lưu của cư dân bản địa ở đây với người Việt. Do thường xuyên qua lại buôn bán trên vùng đất Tây Sơn thượng đạo, Nguyễn Nhạc nhận thấy đây là vùng đất lý tưởng cho việc xây dựng cơ sở ban đầu của cuộc khởi nghĩa nông dân Tây Sơn.
 Trong quá trình xây dựng căn cứ địa chuẩn bị cho cuộc khởi nghĩa, anh em Tây Sơn đã bỏ nhiều công sức vận động cư dân nơi đây ủng hộ cuộc khởi nghĩa, Nguyễn Nhạc đã được quần chúng nơi đây hết mực tin yêu, cư dân ở đây đã tích cực ủng hộ ba anh em Tây Sơn trong việc xây dựng căn cứ, cung cấp lương thực trong buổi đầu cuộc khởi nghĩa. Một tù trưởng người Bahnar đã gả con gái của mình cho Nguyễn Nhạc, người phụ nữ này tên là Yă Đố. Bà cùng đồng bào nơi đây đã cống hiến hết mình cho phong trào Tây Sơn.

Dưới thời Gia Long, để cai quản vùng đồng bào dân tộc thiểu số, nhà Nguyễn chủ trương lập ra các tổng nguồn (tương đương cấp huyện trưởng), dưới có các “đầu mục” (tương đương xã trưởng), dưới “đầu mục” là các “sách trưởng” (tương đương trưởng thôn), các chức dịch này đều do người dân tộc thiểu số nắm giữ. Tại thôn An Khê, huyện Bình Khê, nhà Nguyễn lập sở nguồn Cầu Bông, về hoạt động của nguồn này, Lê Quý Đôn chép trong Phủ biên tạp lục: “Nguồn Cầu Bông hàng năm tiền thuế 1.500 quan, trước kia cấp cho chưởng cơ Khoan, phải nộp bạc tốt 10 hốt, 2 lạng 5 đồng cân”[5].
Nghề dệt ở An Khê lúc này đã chuyên môn hóa và được Quốc sử quán triều Nguyễn biên chép lại: “Lương, sa, nhiễu, lãnh thâm, vải, sại nam: các thứ ấy đều sản xuất ở huyện Tuy Viễn, có hộ chuyên nghiệp”[6]. Hàng năm, nguồn Phương Kiệu, chỉ tính riêng sáp ong đã phải nộp thuế 340 cân linh trong khi đó các sở nguồn khác nộp với số lượng rất ít “ nguồn Thạch Bàn 56 cân linh, nguồn Trà Bình 18 cân linh, sở Trường Tân 13 cân linh, nguồn Trà Vân 13 cân linh”. Điều này không chỉ chứng tỏ nguồn lâm thổ sản ở An Khê phong phú, khai thác với số lượng lớn mà còn chỉ rõ mối quan hệ buôn bán khá phát triển, cộng với sự quản lý khá chặt chẽ về mặt nhà nước của triều đình nhà Nguyễn .
Dưới triều Nguyễn cư dân người Việt lên An Khê định cư ngày càng đông, con đường lên Bắc Tây Nguyên và dẫn đến chợ An Sơn (An Khê) nơi tụ họp, trao đổi buôn bán vô cùng tấp nập. An Khê trở thành trung tâm kinh tế, xã hội quan trọng ở khu vực Bắc Tây Nguyên. Mối quan hệ buôn bán, quản lý thương mại được nhà nước xác lập, thúc đẩy phát triển giữa đồng bào Kinh – Thượng, giữa Tây Nguyên và đồng bằng, giữa địa phương và chính quyền trung ương.
Thị xã An Khê hôm nay - cửa ngỏ phía Đông tỉnh Gia Lai, là vùng đất giàu tiềm năng để phát triển kinh tế, văn hóa, du lịch đang từng bước chuyển mình. Hòa chung không khí khẩn trương chuẩn bị hội thảo “Tiềm năng và phát triển du lịch” của UBND tỉnh Gia Lai, Đảng bộ, chính quyền và nhân dân thị xã An Khê đang nổ lực phát huy truyền thống lịch sử, văn hóa, kinh tế của vùng đất An Khê xưa, phấn đấu xây dựng thị xã xứng tầm là vùng kinh tế động lực phía Đông của tỉnh và trở thành đô thị loại III trong tương lai.

---